تاریخچه آبخیزداری ، حفاظت آب و خاک در ایران

امر حفاظت آب ، خاک و جلوگیری از فرسایش خاک از زمانهای قدیم در کشور ایران رایج بوده است . در گذشته مردمان ایران برای جمع آوری و استفاده از آب روشهای مختلفی را انجام داده اند که از آن جمله می توان قنات ، سد ، پخش آب ، پخش سیلاب و آب انبار را می توان نام برد . کار حفر و احداث قناتها چنان جا افتاده بوده است که با همه مشکلات فنی و تخصصی ، حتی در دور افتاده ترین روستاهای کشور توسط مردمان بسیار ساده بدون اطلاع از نئوری هیدرولیک ، تراز و مساحی انجام می گرفته است . قنات که توسط مقنیان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت داشته و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد . برخی از قناتهای ایران مانند قنات سناباد مشهد از 1200 سال قبل دایر بوده است . اگر توجه کنیم که طول گالری قناتهای موجود در ایران بین 160 تا 350 هزار کیلومتر تخمین زده شده است متوجه خواهیم شد که طی 3000 الی 4000 سال گذشته چه هزینه و انرژی هنگفتی در این زمینه بکار گرفته شده است . طویلترین قناتی که تاکنون در ایران حفر شده ، حوالی گناباد است که 70 کیلومتر طول آن است .

اصطلاح فارسی سد ، بند می باشد که از آن به منظور بالا آوردن سطح آب رودخانه ها و سوار شدن آب به ساحل جانبی استفاده می شده است ( بند های دوره ساسانیان که بر روی رودخانه های خوزستان به ویژه کارون ساخته شده است ) . این چنین سازه ه ای در اصطلاح رودبند گفته می شد . زیرا از آن برای بستن جلوی رودخانه که بتواند آب را تا حدود چند متر بالاتر جهت جاری کردن به کانالهای جانبی سوار کند استفاده می شده است . ایرانیان باستان به اینگونه بند ها شادروان نیز می گفتند .

از لحاظ قدمت تاریخی سد سازی ، ایران را می توان در ردیف اول کشورهای سد ساز قدیم به شمار آورد . بندهای کوچک و سدهای بزرگ در نقاط مناسب در درون دره ها به منظور ذخیره کردن آب ، از دیگر نشانه های تمدن ایران باستان است .

اگر چه سابقه کشاورزی و استفاده از ارضی در ایران به قبل از میلاد باز می گردد و علی رغم وجود خسارت زیاد ناشی از فرسایش خاک و سیل در طول تاریخ این کشور ، شواهدی در دست است که تشدید روند تخریبی فرسایش خاک بیش تر مربوط به یک صد سال گذشته است .

اولین گزارش نسبتا کامل در مورد وضعیت خطرناک فرسایش خاک و لزوم حفاظت آب و خاک در ایران در سال 1337 توسط کارشناسان فائو به زبان انگلیسی تهیه و منتشر گردید . این کارشناسان پس از مطالعه خاک های مختلف ایران و تهیه گزارش ، لزوم ایجاد موسسه ای به منظور حفاظت خاک را پیشنهاد کردند و به دنبال آن ، در همان سال کمیته حفاظت خاک در سازمان جنگلها آغاز به کار کرد .

مطالعات حفاظت خاک در سال 1339 در بخشی از حوضه آبخیز سد کرج در منطقه سیر اچال توسط متخصصین ایرانی و با همکاری کارشناسان ایتالیایی فائو انجام شد .

در سال 1346 بخش حفاظت آب و خاک در موسسه خاکشناسی دایر گردید ( تاسیس دفتر فنی خاک در وزارت منابع طبیعی ) و به تدریج 5 ایستگاه حفاظت آب و خاک در استانهای آذربایجان شرقی ، آذربایجان غربی ، گیلان ، کردستان و چهارمحال بختیاری ایجاد شد که مهم ترین مطالعه آنها برای ذخیره رطوبت در دیمزارها بوده است .

در سال 1348 اولین اعتبارات به طرحهای حفاظت خاک تخصیص داده شد . اولین طرح آبخیزداری در سالهای 1349 و 1350 توسط اساتید و دانشجویان دانشکده منابع طبیعی کرج ارائه گردید که فعالیتهای اجرایی آن در حوضه های آبخیز کرج ، سفید رود و دز انجام شد . بررسیهای گسترش سیلاب از سال 1350 در موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع آغاز گردید .

در سال 1351 دفتر حفاظت خاک و آبخیزداری در سازمان جنگلها و مراتع کشور تاسیس و فعالیتهای اجرایی حفاظت خاک ادامه یافت .با تصویب هیئت وزیران و به منظور دستیابی به برنامه های آبخیزداری ، در سال 1351 شورای عالی آبخیزداری تاسیس گردید . نخستین شبکه از تاسیسات گسترش سیلاب در زمستان 1351 و بهار 1352 در ایستگاه تحقیقات مراتع نودهک قزوین ساخته شد . دستاوردهای امیدوار کننده این تحقیق و فراهم گشتن شرایط کار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، ادامه پژوهشها و کاربرد نتایج آنها را تحقق بخشیدند . در سال 1363 شورای عالی کشاورزی ایجاد شد . در سال 1370 معاونت آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی تشکیل شد . اکنون فعالیتهای آبخیزداری در وزارت جهاد کشاورزی ( سازمان جنگلها ، مراتع و آبخیزداری کشور ) انجام می شود.

تاريخچه تاسيس طرح آبخيزداري حوزه سدسفيدرود :

ساختمان سد سفيدرود در تاريخ 1335/29/9 در منجيل در محل تلاقي رودخانه قزل اوزن و شاهرود شروع و در تاريخ 1340/10/25خاتمه و در اريبهشت ماه 1341 بهره برداري از آن آغاز گرديد با احداث اين سد 100 هزار هكتار به اراضي زير كشت استان گيلان اضافه شده و در حال حاضر كل مساحتي كه بوسيله سد مذكور آبياري ميگردد 240 هزار هكتار ميباشد ارتفاع كل سد 106 متر و ارتفاع آن از كف رودخانه 92 متر است طول تاج 425 متر و فاصله محور دو پايه از هم 14 متر و ضخامت هرپايه 5 متر ميباشد اين سد با دارا بودن 5  واحد نيروگاهي مجموعا"87500 كيلو وات برق توليد ميكند و هر واحد نيروگاه جهت به كار انداختن توربين خود بمنظور توليد برق به 32 متر مكعب آب در ثانيه نياز دارد درياچه سد با حجم  8/1 ميليارد متر مكعب از دوشاخه قزل اوزن بطول 25 كيلومتر و شاهرود بطول 13 كيلومتر تشكيل شده است . مساحت حوزه آبخيز بالادست سد بالغ بر 5670000 هكتار ميباشد مقدار آب ورودي ساليانه به پشت سد از رودخانه مذكور بالغ بر6 ميليارد مترمكعب ميگردد مقدار رسوبات وارده به درياچه بطور متوسط 32 ميليون تن درسال مي باشد كه 25% آن بوسيله خود سد در سال خارج ميگردد

با توجه به مشكلات پيش آمده ناشي از سيل و از دست دادن بيش از 50% از حجم درياچه سد سفيدرود آبخيزداري سفيدرود در دي ماه سال 1349 در زنجان تاسيس شد در دو دهه 50 و60 اين دفتر با ضعف و قوت ادامه كارداده و دردهه 70 با شتاب بيشتر كارهاي آبخيزداري دنبال شده و درنيمه دوم 70 بمنظور هماهنگي بيشتر و لزوم اجراي عمليات طبق برنامه كنترل و حفاظت از آب و خاك حوزه آبخيز ستاد هماهنگي آبخيزداري سد سفيدرود بصورت حوزه اي تاسيس و دفتر سفيدرود در زنجان كار خود را شروع كرد .

با تشکیل معاونت آبخیزداری دروزارت جهاد سازندگی عملیات آبخیزداری شتاب بیشتری یافت و تا سال 1390درحدود 22درصد از مساحت استان مطالعات تفصیلی –اجرایی و در حدود 500هزارهکتار از مساحت آن مطالعات تو جیهی صورت گرفته و تقریبا" در 15 درصد از مساحت استان پروژه های آبخیزداری اجرا گردیده است.لازم بذکراست که از سال 1385مجموعه آبخیزداری استان در اداره کل منابع طبیعی استان ادغام و در قالب معاونت  آبخیزداری این اداره کل فعالیت های خود را ادامه میدهد.