سيل چيست ؟
در خلال يا پس از يك بارندگي شديد و ممتد ياآب شدن بر فها و تكه يخ هاي بزرگ و يا طغيان رودخانه ها مقدار دبي رودخانه به سرعت افزايش يافته ويا مقدار،آب جاري در حوزه از ظرفيت نگهداري آب در يك آبخيز تجاوز مي نمايد و در نتيجه آب از بستر عادي خود به صورت رواناب سرريز كرده و به مناطق پاياب انتقال مي يابد و در زمين هاي پست و مناطق اطراف را در بر مي گيرد كه به اين جريان عظيم سيل گفته مي شود.
علل وقوع سيل
عوامل متعددي در بروز سيل دخالت دارندكه در زير به مواردي از آن اشاره ميشود
1-تجاوز به حريم و بستر رودخانه ها
2- گاهي بارندگي هاي خارج از فصل بارندگي (مانند بارندگي تابستاني ) باعث سيل مي شوند. در تابستان رودخانه ها به علت هاي گوناگون مانند ذوب برفها وغيره پر آب هستند و ديگر اينكه به علت گرم بودن خاك واختفاي هواي گرم مرطوب در حفره هاي خاك، باران شديد تابستاني كه به صورت رگبار مي باشد نمي تواند در روزنه خاك نفوذ كند و ناچارا جاري مي شود و سيل و طغيان را به وجود مي آورد.
3- نبود يا كمبود پوشش گياهي: از بين بردن پوشش گياهي منطقه در اثر عدم تعادل بين داشت و برداشت مراتع و تخريب جنگل ها كه باعث كم شدن فرصت كا في براي نفوذ آب به اعماق خاك مي شود ودر نتيجه باعث از هم پاشيدن خاك به ويژه در مناطق پر شيب شده و موجب شسته شدن سريع خاك هاي منطقه و ايجاد رواناب هاي شديد و گل آلود و در نهايت سيل مي شو ند.
4- بالا آمدن سطح آب هاي زير زميني ناشي از نفوذ مقادير زيادي آب به آبخوانها به ويژه آبخوانهاي نسبتا كم عمق و يا با قابليت كم.
5-جنس خاك: هر چقدر كود حيواني،مواد گياهي و هو موس بيشتر باشد آب بيشتري در آن نفوذ مي كند و هر چقدر رس بيشتر، آب كمتر نفوذ ميكند، بنابر اين در اراضي با خاك رسي و چسپنده و فقير از لحاظ كود،پوشش گياهي و هو موس به خصوص در مناطق شيبدار سيل ايجاد ميگردد. دانه هاي باران بر اثر ضربه به خاك با عث به هم فشرده شدن و چسپندگي لايه سطح رويي خاك شده و از قدرت جذب خاك و نفوذ آب در عمق مي كاهد و به همين علت آب بارندگي در خاك نفوذ نكرده و جاري مي شودو در همين حال شدت ضربات باران باعث حركت دانههاي خاك شده و اين دانهها را همراه خود به حركت در ميآورد و معلق شدن اين ذرات خاك باعث زياد شدن حجم آب جاري شده ميگرد
6- ذوب سريع برف هاو يخ ها: برفها در كو هها در فصل بهار به تدريج ذوب شده و گاهي با بارندگي هاي شديد اين فصل توأم شده و طغيان رودخانه ها را سبب شده و سيل را به وجود مي آورد.
7- شكسته شدن سدهاي يخي: وقتي رودخانه ها مقدار زيادي يخ از مناطق كوهستاني مي آورد پس از كاهش سرعت جريان يخ ها به هم پيوسته،اولين شبكه يخي را تشكيل مي دهند و با پيوستن ديگر يخ ها به صورت ديوارهاي در شكاف دره ها گير كرده و سد يخي را به وجود مي آورد.
شكسته شدن اين ديواره بر اثر گر ما و يا فشار با عث سرريز شدن آب جمع شده در پشت آن به مناطق زير دست آن خواهد شد.
8- رانش زمين در حاشيه رود خانه ها، استخر ها و مخازني كه نسبت به زمينهاي اطراف در ارتفاع بالاتري قرار دارند باعث جاري شدن آب آنها به سمت منا طق زير دست شده و آنها را در بر ميگيرد.
9- تبديل مراتع به اراضي كشاورزي، شخم زدن اراضي كشاورزي در جهت شيب كه باعث عدم نفوذ آب به داخل خاك شده و سيل جاري مي شود.
10- بالا آمدن سطح آب در يا ها و در ياچه ها: در يك موج مدي توده عظيمي از آب دريا كه گاها 6تا 9 متر ارتفاع دارد. ناحيه گسترده اي از زمين سا حلي راكه ممكن است حد آن به 80تا 100 متر برسد را فرا مي گيرد اغلب اين امواج مد دريا در اثر زلزله هاي زير دريايي اتفاق مي افتدو ولي گاهي به دنبال طو فان نيز حادث مي شوند.
خسارت هاي سيل
خسارت هاي سيل بر دو قسم هستند
الف – خسارت هاي مالي: تخريب جاده ها، پل ها، زمين هاي كشاورزي، مراتع و جنگل ها ،چا ه ها و قنات ها و تخريب بند هاي سيل گير، تخريب منازل مسكوني،ازياد بيماري و ناقلين مالاريا،آلودگي آب ها،از بين رفتن محصولات و حيوانات اهلي (سوء تغذيه)، آسيب به مكان هاي بهداشتي و ارتباطي (تيرهاي برق و تلفن) و تأسيسات آبرساني شهري وروستايي و همچنين تأسيسات آبياري كشاورزي از جمله خسارت هاي مالي ناشي از سيل مي باشد.
ب- خسارت هاي جاني: صد مات وارده به بعضي از تأسيسات مانند مناطق مسكوني و مخازن سوختي مثل بنزين،نفت و گاز و سيستم هاي برق رساني گاها آتش سوزي را در بر داردو بسياري از موارد مشابه ديگر كه موجب مرگ و مير فراوان و تعداد محدود تري مجروح مي گردد.علل عمده بيماري و مرگ ها اصولا در اثر غرق شدن،برق گرفتگي،عفونت هاي تنفسي،حيوان گزيدگي و زخم ها در بين ضعيف ترين افراد جامعه اتفاق مي افتد.
راه هاي پيشگيري از سيل
1- حفظ و گسترش پوشش گياهي:
بهترين و ارزانترين روش مي باشد در واقع با حفاظت بيو لو ژيكي و عدم كاشت درخت در كنار رودخانه ها و ايجاد پوشش گيا هي و جنگل ها براي كم كردن سرعت قطرات باران و فرصت كافي براي نفوذ و تغذيه سفره هاي زير زميني مي باشد.
2- ايجادو ساخت سد ها و آب بند ها :
براي كم كردن سرعت حركت آب هاي جاري و ذخيره و انباشت آب كه مي توان در توليد برق و آبياري از آن استفاده كرد
3- ايجاد شيارهاي به روي زمين هاي شيبدار:
اين شيارها در خلاف جهت شيب براي تجمع آب وگا ها توأم با عمليات بيو لوژيكي مانند كاشت نهال و بوته احداث مي گردد،در اين زمينه بايدعمق گودال و شيارونهال مورد نظر بايد باميزان بارندگي منطقه متناسب باشد.
4- رعايت اصول و ضوابط مهندسي رودخانه در احداث پل ها مطابق استاندارد.
5- اصلاح بستر رودخانه ها از طرق مختلف:
الف: عريض كردن بستر رودخانه ها
ب: عميق كردن رودخانه از طريق لايروبي انباشته هاي طبيعي و غير طبيعي
ت: تسطيح رودخانه ها
ث: اصلاح مسير براي كم كردن طول رودخانه
6- پخش سيلاب ذر زمين هاي اطراف:
پخش آب در زمين هاي قابل نفوذ براي تغذيه سفره هاي آب زيرزميني به صورت طبيعي و همچنين زياد شدن و گسترش پوشش گياهي
7- ثبت آمار و خسارت هاي سيل و يكنواخت سازي آمار و اطلاعات در ايستگاههاي مختلف براي تحليل علل بروز وتشديد سيل و برآورد دوره بازگشت و احتمال وقوع دوباره آن وچگونگي مقابله و كاش خسارت در حين و قوع سيل.
علل وقوع سيل در ايران
در كشور ايران، تنوع آب و هوايي و شرايط خاص جغرافيايي؛ زمينه پيدايش و شكل گيري انواع بلاياي طبيعي را فراهم ساخته است. قرار گرفتن شهر ها و روستاهاي ايران در مناطق كوهپايه اي، از ميان رفتن پوشش گياهي، رعايت نكردن حريم امنيتي رودخانه هايي كه غالبا از ميان و يا كنار شهرها مي گذرند، ساخت و ساز هاي بي رويه در مسير رودخانه ها، زير كشت بردن اراضي كنار رودخانه ها و ساير عوامل مشابه، از دلايل اصلي وقوع جريان هاي سيلاب مي باشد.
به عنوان مثال : خانه سازي در حريم رودخانه ها، آن هم با مصالح نا مناسب علت اصلي خسارات سيل در بسياري از شهرهاي كشور بوده است.
گزارش عملکرد سیل در استان زنجان
| نام | تعداد | واحد | موقعیت |
| پرسشنامه سیل | 80 | مورد | سطح استان |
| مطالعات پهنه بندی سیل خیزی |
460 250 |
هزار هکتار | ابهرورد ، زنجان رود |
* لطفا برای بزرگنمایی بر روی تصویر کلیک نمایید
• عرصه هاي در معرض تهديد سيل در كشور
|
جاده |
قنات |
اراضي زراعي (باغات ،اراضي آبي وديم در دشتها وحاشيه رود خانه ها) |
آباديهاي واقع در معرض تهديد سيل |
شهر هاي واقع در معرض سيل |
|||
|
كيلومتر |
رشته |
درصد |
هكتار |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
|
50000 |
20000 |
8/3 |
1/000/000 |
12/7 |
8650 |
41/5 |
255 |
• ارزيابي وضعيت سيل خيزي كشور
|
سيل خيزي كم |
49/14(میلیون هکتار)54درصد |
91میلیون هکتار 55/5 درصد مساحت کشور |
مساحت مناطق سيل خيز كشور |
|
سيل خيزي متوسط |
10/01(میلیون هکتار)11درصد |
||
|
سيل خيزي زياد |
30/03(میلیون هکتار)23درصد |
||
|
سيل خيزي خيلي زياد |
1/82(میلیون هکتار)2درصد |
بررسي سيل هاي تاريخي كشور
در ايران گرچه در بسياري از نقاط بارندگي كم است اما در مناطقي ممكن است درصد بالايي از بارندگي ساليانه در يك شبانه روز رخ دهد. همين عامل به همراه شيب هاي تند كوهستاني البرز و زاگرس – كه شهر هاي ما را در دامنه خود جاي داده اند- باعث شده است كه بروز سيل يكي از نگراني هاي عمده – تقريبا در تمام فصول سال – باشد.
سيل در ايران به دلايل ويژگي هاي زمين شناسي و تخريب هاي زيست محيطي بسيار آلوده بوده و گل و لاي زيادي به همراه دارد. به اين علت، اغلب سيل ها در ايران، خسارات زيادي وارد مي كنند.
طبق گزارشهاي طرح ملي آمادگي و كنترل سوانح طبيعي كشور ايران در 25 سال گذشته با 967 سيل روبرو بوده كه از ميان 117 سيل بسيار مهم و يا خسارات و تلفات فراوان همراه بوده است. طي اين سالها به طور متوسط با 39 سيل در سال، 916 ميليارد و 200 ميليون تومان به كشور خسارت وارد شده است كه متوسط خسارت سالانه 36 ميليارد و 600 ميليون تومان بوده است.
بررسي هاي انجام شده توسط ستاد حوادث غير مترقبه نشان مي دهد كه 1890 مورد سيل در فاصله سال هاي 1331 تا سال 1370 گزارش شده است.
خلاصه نتايج مطالعات خسارات ناشي از سيل هاي مهم كشور در سال هاي 70-31
|
دهه |
تعداد شهر |
تعداد حوادث سيل |
خانه (باب) |
دام (رأس) |
پل (دهانه) |
مزرعه (هكتار) |
راه (كيلومتر) |
كشته (نفر) |
مجروح (نفر) |
خسارت ميليون ريال |
|
41-31 |
101 |
191 |
31938 |
33075 |
78 |
9065 |
885 |
6372 |
76 |
133637 |
|
50-41 |
131 |
251 |
35393 |
45157 |
648 |
14628 |
1157 |
694 |
253 |
147860 |
|
60-51 |
154 |
441 |
43932 |
73813 |
97 |
80573 |
853 |
867 |
161 |
272505 |
|
70-61 |
239 |
1007 |
65769 |
233003 |
5724 |
149217 |
15290 |
2639 |
1516 |
686674 |
|
جمع كل |
281 |
1890 |
177032 |
384047 |
6547 |
253483 |
18185 |
10572 |
3005 |
1240676 |
نمودار- مقايسه تعداد حوادث سيل در سال هاي 70-31
نمودار- مقايسه تعداد نفرات كشته شده سيل در سال هاي 70-31
نمودار- مقايسه خسارات ناشي از سيل در سال هاي 70-31 به ميليون ريال
خلاصه گزارش حوادث سيل در سالهاي 1370-1331
|
رديف |
استانها |
تعداد شهر |
تعداد حوادث سيل |
خانه (باب) |
قنات(رشته) |
دام (راس) |
پل (دهانه) |
مزرعه (هكتار) |
را ه (كيلومتر) |
كشته(نفر) |
مجروح (نفر) |
خسارت ميليون ريال |
|
1 |
آذربايجان شرقي |
10 |
79 |
3034 |
3 |
3468 |
29 |
820 |
3135 |
274 |
19 |
48286 |
|
2 |
آذربايجان غربي |
13 |
76 |
11942 |
10 |
6386 |
605 |
7820 |
368 |
118 |
69 |
54861 |
|
3 |
اردبيل |
4 |
26 |
1430 |
0 |
4292 |
4 |
320 |
45 |
128 |
26 |
5541 |
|
4 |
اصفهان |
23 |
96 |
10856 |
576 |
38261 |
79 |
8606 |
2668 |
2401 |
393 |
87867 |
|
5 |
ايلام |
7 |
33 |
1741 |
0 |
11289 |
106 |
3509 |
76 |
21 |
56 |
10887 |
|
6 |
بوشهر |
11 |
87 |
9362 |
32 |
13423 |
114 |
114205 |
338 |
265 |
0 |
34264 |
|
7 |
تهران |
11 |
113 |
4568 |
56 |
16749 |
41 |
7735 |
250 |
3017 |
771 |
30148 |
|
8 |
چهارمحال بختياري |
3 |
17 |
8500 |
5 |
3380 |
1 |
1300 |
285 |
39 |
94 |
31063 |
|
9 |
خراسان |
35 |
300 |
20148 |
764 |
17188 |
95 |
55265 |
826 |
580 |
162 |
166073 |
|
10 |
خوزستان |
22 |
134 |
20459 |
21 |
25270 |
72 |
54302 |
506 |
281 |
51 |
150768 |
|
11 |
زنجان |
3 |
29 |
1130 |
3 |
9845 |
5 |
345 |
1 |
50 |
3 |
4477 |
|
12 |
سمنان |
6 |
66 |
6140 |
165 |
35808 |
57 |
3995 |
329 |
75 |
93 |
32973 |
|
13 |
سيستان و بلوچستان |
9 |
66 |
11491 |
693 |
102935 |
0 |
65044 |
1320 |
372 |
38 |
163421 |
|
14 |
فارس |
21 |
91 |
16779 |
342 |
42412 |
4887 |
19927 |
966 |
1384 |
42 |
118618 |
|
15 |
كردستان |
6 |
37 |
593 |
0 |
100 |
2 |
40 |
30 |
22 |
0 |
2212 |
|
16 |
كرمان |
13 |
117 |
12126 |
1218 |
29266 |
31 |
798605 |
4458 |
293 |
7 |
121711 |
|
17 |
كرمانشاه |
8 |
21 |
9667 |
3 |
938 |
35 |
4685 |
525 |
83 |
58 |
42545 |
|
18 |
كهكيلويه وبويراحمد |
3 |
50 |
6943 |
308 |
3540 |
157 |
1650 |
329 |
28 |
0 |
31477 |
|
19 |
گيلان |
15 |
57 |
2766 |
0 |
960 |
14 |
690 |
110 |
10 |
0 |
10757 |
|
20 |
لرستان |
8 |
82 |
2719 |
36 |
2303 |
63 |
1142 |
351 |
368 |
2 |
14991 |
|
21 |
مازندران |
26 |
127 |
4006 |
0 |
6473 |
59 |
3601 |
37 |
130 |
7 |
18423 |
|
22 |
مركزي |
5 |
35 |
5124 |
12 |
133310 |
3 |
200 |
59 |
86 |
49 |
17241 |
|
23 |
هرمزگان |
3 |
33 |
1037 |
0 |
1310 |
7 |
60 |
10 |
38 |
0 |
3414 |
|
24 |
همدان |
6 |
81 |
3366 |
24 |
4210 |
41 |
3953 |
345 |
62 |
60 |
21207 |
|
25 |
يزد |
6 |
37 |
1005 |
113 |
1830 |
39 |
344 |
998 |
426 |
6 |
17449 |
|
26 |
جمع كل |
281 |
1890 |
177032 |
4383 |
384047 |
6547 |
253483 |
18185 |
10572 |
2005 |
1240676 |
و همچنين در طي بررسي هاي انجام شده نشان مي دهد كه در سال 1371، 304 مورد سيل مهم اتفاق افتاده كه خسارت مالي ناشي از آن ها متجاوز از 900 ميليارد ريال بوده است.
همچنين مي توان به سيل مورخ 9/5/1377 ما سوله اشاره كرد كه بر اثر آن 30 نفر كشته، 20 نفر مفقود، 50دستگاه وسيله نقليه و 6 دهانه پل وبسياري ساختمان و مناطق مسكوني ، تأسيسات برق رساني و آبرساني،ارتباطي و... خسارت ديدند.
و در سال 1373 كه در رودخانه كرخه بزرگترين سيلاب خود را داشت و حجم آن 2/1 ميليارد متر مكعب بر آورد شد.
سيل مرداد ماه 1380 در استان گلستان بيش از 41 ميليارد تو مان خسارت به بار آورد
بر اساس اعلام نظر ستاد حوادث غير مترقبه استان گلستان: اين سيل بيش از 41 ميليارد تومان خسارت مالي در روستا هاي بخش چشمه ساران آذر شهر به دنبال داشته است و هچنين خسارات وارده بر پل ها و جاده ها بر اثر اين سيل بيش از 34 ميليارد تومان برآورده شده است.
بر اساس گزارشات اعلام شده:در حدود 292 واحد مسكوني بر اثر اين سيل آسيب ديده اند بيشتر آن تا 80 در صد تخريب شده اندكه 2 ميليارد و300 تومان خسارت در پي داشته است.
در زمينه خسارات وارده در بخش كشاورزي و دامپروري بايد گفت: كه به نقل ستاد حوادث غير مترقبه، 600 هكتار از اراضي شاليزاري منطقه، 100 هكتار از باغات در بخش كشاورزي و 425 راس دام تلف شدندكه جمعا 2 ميليارد و 500 تومان خسارت به اين بخش ها وارد كرده است. و در ساير بخش ها در حدود 2 ميلياردو 809 ميليون خسارت در بر داشته است.
سيل مرداد 1380 در سال هاي اخير نيز با شدت و ضعف تكرار شده و نظير آن سيل سوم مرداد امسال مي باشد كه باز هم منجر به خسارات زيادي شد.
درسالهاي اخير با تمهيداتي كه از سوي مسئولين امر به ويژه در بخش آبخيزداري صورت گرفته است اميد مي رود با ترويج نحوه صحيح بهربرداري از منابع طبيعي با توجه به استعداد وقابليت آنها، بررسي اطلاعات و آمار سيل هاي گذشته در حوضه هاي مختلف، بررسي توزيع فصلي سيل هاي مهم اتفاق افتاده، تحليل آماري هريك از اين سيل هاو محاسبه دوره برگشت هر يك به خصوص سيل هاي بزرگ ودر نهايت تهيه يك مدل براي پيش بيني و هشدار سيل ميزان خسارات ناشي از سيل به حداقل مقدار خود برسد.
منابع:
• بررسي سيل هاي تاريخي كشور؛ مهندس مشايخي؛ جلد اول؛ نشريه شماره 38؛1380
• سيل چيست؟ و چگونه به وجود مي آيد؛ نشريه ترويجي 37؛ چاپ اول؛ تابستان 1373
• سایت آبخیزداری