در استان زنجان

آبخيزداري (Watershed Management) به مجموعه فعاليت‌هايي اطلاق مي‌شود كه مدیریت پايدار منابع آبخيزها را امکان پذیر میسازد . آبخیزها  سيستم های هيدلوروژيك، بيولوژيك و اقتصادي- اجتماعي هستند که  از دو دسته عوامل تأثير‌گذار زیرتشكيل شده اند  :

     الف) عوامل محيطي و طبيعي؛ مانند اقليم، توپوگرافي، زمين‌شناسي، خاك، اكوسيستم‌هاي مرتعي، اكوسيستم‌هاي جنگلي، اكوسيستم‌هاي بياباني، اكوسيستم‌هاي زراعي، اكوسيستم‌هاي آبي (رودخانه‌ها، تالابها و ...) ...

     ب) عوامل انساني؛ مانند مسائل اجتماعي، اكوسيستم‌هاي شهري، اكوسيستم‌هاي روستايي، جوامع عشايري، مسائل اقتصادي،  مسائل فرهنگي، مسائل مديريتي و ....
مدیریت حوضه های آبخیز به معناي واقعي زماني امكانپذير است كه پديده‌هاي فيزيكي، بيولوژيك و انساني مرتبط در آنها به گونه‌اي مديريت شوند تا ضمن بهره‌برداري اصولي، دستيابي به پايداري عرصه نيز تضمين شود و هدف اصلي طرح‌هاي مديريت جامع آبخیزها  اعمال مدیریت هماهنگ و اصولي بر كليه عوامل تأثيرگذار در حوضه ها و هدايت آنها به سوي پايداري طبيعت آنهاست .
* در شرح وظایف و اهداف سازمان جنگلها،مراتع و آبخیزداری به این موضوع اشاره شده و اساسا هدف اصلی سازمان بر این امر یعنی مدیریت یکپارچه حوزه های آبخیز استوار است .  

  ا هداف و سياست‌ها:

هدف اصلي از تهیه طرح‌هاي جامع در حوزه‌هاي آبخيز، مطالعه و بررسي كليه عوامل و پارامتر‌هاي تأثير‌گذار بر منابع طبيعي حوضه و برنامه‌ريزي سيستماتيك و يكپارچه براي رفع مشكلات و مديريت پايدار منابع آب، خاك و پوشش گياهي است. براي اين منظور مهمترين مسائلي كه در طرح‌هاي مذكور مد نظر قرار گرفته و بعنوان اهداف مهم محور اين طرح‌ها می باشند عبارتند از:  

• كاهش فرسايش و رسوب و جلوگيري از هدر رفت آب
• حفظ و احياء پوشش گياهي
• ارتقاء سطح زندگي مردم

سياست‌هاي حاكم بر مديريت جامع در حوزه‌هاي آبخيز نيز  مبتني بر اصول ذيل است:

• محور قرار دادن حوضه آبخيز به عنوان واحد مطالعه، برنامه‌ريزي، مديريت و اجرا
• برقراري ارتباط سيستماتيك بين بخش‌هاي مختلف درون سازماني و برون‌سازماني
• توجه جدي به مشاركت جوامع محلي و دانش بومي در تمامي سطوح
• برقراري ارتباط و تعامل متقابل بين طبيعت، مردم، صنعت، توسعه و ...
• نگاه همه‌سونگر و كامل به تمام مسائل موجود و مرتبط
• تعيين اولويت‌هاي مطالعاتي و عمليات اجرائي در حوزه‌هاي آبخيز
• استفاده بهينه از اطلاعات موجود و پرهيز از مطالعات تكراري
• مانيتورينگ و ارزيابي مستمر حوزه‌هاي آبخيز  و اقدامات صورت گرفته

عوامل تأثير گذار در حوزه‌هاي آبخيز ( بر گرفته از شرح خدمات مطالعات جامع منابع طبیعی سازمان جنگلها)

   ضرورت اجراي برنامه‌هاي آبخيزداري در حوضه‌هاي آبخيز استان زنجان

همانند هر حوضه آبخيز، آبخيزهاي استان نيز منبع توليد آب و هواو محصولات مختلف كشاورزي ، غذائي و دامي هستند و به بيان علمي‌تر این حوضه ها سيستم‌هاي پيچيده طبيعي- اكولوژيكي- اجتماعي واقتصادي‌اند كه بهره‌برداري از منابع آنها مستلزم برنامه‌ريزي و اعمال مديريت همه جانبه مي‌باشد.
 آمار موجود ازچند دهه گذشته حاكي از آن است كه تعداد سيل اتفاق افتاده در كشور در طول سالهاي70-61 برابر است با تعداد سيل اتفاق افتاده درمجموع سه دهه قبل از آن! و اين يعني وجود فاجعه زيست محيطي در حوضه‌هاي محل وقوع سيل و بديهي است كه خسارات به بار آمده نيز به همان تناسب و يا حتي بيشتر پديد آمده است (تخريب بيش از 15 هزار كيلومتر راه، 5700 دهنه پل، 65000 باب خانه ومدرسه، تلف شدن بيش از230 هزار راس دام و نابودي حدود150 هزار هكتار زمين زراعي كشور تنها در دهه60 وهمچنین وقوع سيلهاي مخرب در شهرستانهاي ماهنشان و طارم در پایان تیرماه سال 1391 و خسارتهاي 440 میلیارد ریالی آنها صرفا در طی دو بار بارندگی) !
از طرفي براساس آمارهاي شركت آب منطقه‌اي زنجان در بخش بهره‌برداري از منابع آب ،شاخصهاي استان پائين‌تر از شاخصهاي كشور بوده ودارای اختلاف منفي میباشد و سالانه بیش از 150 ميليون متر مكعب بيشتر از ظرفيت مجاز منابع آب زيرزميني استان برداشت مي‌گردد. و بنابراين براي جبران  عقب افتادگيها ، تقویت منابع آب زیرزمینی و رسيدن به شاخصهاي مورد نظر بايد از سوي متوليان آب استان تلاش مضاعف صورت گیرد.
ميزان فرسايش خاك و توليد رسوب نيز در حوضه‌هاي آبخيز استان در حد بالائي قرار دارد و نكته قابل توجه اين است كه در حال حاضر حدود 50% از حجم مخزن سد سفيدرود (منجيل) با رسوب پر شده و نیمی از ظرفیت سد ازبین رفته است.

* لطفا برای بزرگنمایی بر روی تصویر کلیک نمایید

* لطفا برای بزرگنمایی بر روی تصویر کلیک نمایید

وضعیت فرسایش و رسوب در استان زنجان
- براساس مطالعات انجام شده در 30 حوزه آبخیز استان با مجموع مساحت حدود 400 هزار هکتار، میزان فرسایش از 12 تا 90 تن بر هکتار در سال تغییر می نماید.
- مطابق مطالعات شرکت فرانسوی سوگرآ سالانه 30 تا 35 میلیون تن خاک از حوزه های آبخیز استان فرسایش می یابد که تقریباً 12 میلیون تن از آن در بستر رودخانه ها و سدها رسوبگذاری  می گردد.

 وضعيت مطالعات آبخيزداري در استان
 سابقه انجام مطالعات آبخيزداري در استان زنجان به سال 1350 بر مي‌گردد. اندكي پس از شروع بهره‌برداري از سد سفيدرود در سال 1342، روند پر شدن مخزن آن مسئولين را نگران كرده و به فكر كنترل فرسايش و رسوب در بالا دست سد افتادند و بدين ترتيب اولين مطالعات شناسائي استان در قالب طرح حفاظت خاك و مبارزه با فرسايش در سال 1350 توسط شركت فرانسوي سوگرآ (SOGREA) انجام و نقشه‌هاي لازم درمقياس 1/500000 تهيه گرديد. مطالعات شناسائی آبخيزداري در حوضه زنجان رود با مساحت 460 هزار هكتار را دومين مطالعه انجام شده در استان مي‌توان قلمداد كرد كه در سال 1362 توسط كار شناسان ستاد طرح آبخيزداري سفيدرود (مستقر درزنجان) انجام گرديد. در دو دهه 70 و 80 مطالعات حوضه‌ها به صورت تفصيلي‌تر در دستور كار قرار گرفت كه اين روند تاكنون ادامه داشته و تا سال 1394 تقريباً در 24% مساحت استان يعني حدود 528 هزار هكتار مطالعات تفصيلي – اجرائي( با مقیاس 1/25000 ) انجام شده است.

مطالعات توجيهي( بامقیاس 1/50000 ) انجام شده توسط سازمان جنگلها در استان تا سال 1391 بشرح زير بوده است:
1- حوضه طارم (عليا) با مساحت 232 هزار هكتار
2- اوزون دره وسجاسرود  با مساحت 246 هزار هكتار
3- حوضه ماهنشان با مساحت 231 هزار هكتار
علاوه بر موارد فوق، در 123هزار هكتاراز مساحت استان نيز در قالب مطالعات حوضه آبي چاي استان همدان، مطالعات توجيهي انجام گرديده است.

* لطفا برای بزرگنمایی بر روی تصویر کلیک نمایید

وضعیت نيروي انساني موجود در معاونت آبخيزداري اداره كل منابع طبيعي استان زنجان در سال  1398                                                    

تنگناهای استان در رابطه با آب و خاک

• فرسایش خاک و تولید رسوب در اثر تغییر کاربری مراتع ودام بیش از 2برابر ظرفیت مراتع در آنها، تجاوز به منابع طبیعی و شخم (مخصوصاً در جهت شیب)، کاهش آب های سطحی و زیر زمینی در نتیجه خشکسالی وسیل های متعدد وبرداشت بی رویه دراستان
• با توجه به تنگناهای موجود نیاز به کار فراوان ترویجی و فرهنگی و عملیات مختلف آبخیزداری با سرعت زیاد ضروری می باشدکه متأسفانه اعتبارات فعلی جوابگوی آن نمی باشد.
• وسعت زیاد مناطق بحرانی نسبت به کل مساحت استان وکمبود اعتبارات
• سیر قهقرایی تولیدات وتبعات ناشی ازروند تخریب منابع درحوزه های آبخیز
• کمبود آمار واطلاعات پایه وتحقیقات کاربردی وکمبود نیروی متخصص
• تنوع عوامل موثردرآبخیزها وتناقض سیاست های دستگاه های اجرایی مختلف دربهره بردای از منابع حوزه های آبخیزبنحوی که برنامه ریزی جامع وهماهنگ،یکپارچه وانتخاب گزینه های منطقی را پیچیده می نماید.
• وجود تناقضات در مالکیت قانونی وعرفی منابع موجود در آبخیزها وفقدان وحدت رویه دربرخورد با بهره برداران
• فقدان سازوکارمناسب حمایت های بیمه ای ،فنی ،آموزشی وتسهیلاتی
•   عدم امکان جذب از تسهیلات بانکی